Słownik
Monopol fiskalny
Monopol fiskalny, zwany również monopolem skarbowym, był instytucją charakterystyczną dla systemu podatkowego Drugiej Rzeczypospolitej. System ten „składał się z wielu podatków, ceł i opłat, a niezmiennie ważne miejsce zajmowały w nim stanowiące specyficzny sposób opodatkowania konsumpcji monopole skarbowe, czyli nowoczesne »regalia« oparte na wyłączności państwa na handel i (lub) produkcję artykułów konsumpcji masowej (zarówno tych pierwszej potrzeby, jak i używek). Mimo że były jedną z form podatków pośrednich, wyraźnie się spośród nich wyodrębniały, choćby w sposobie poboru takiego podatku (opłata monopolowa zamiast akcyzy), ale również w konstrukcji zapisów w kolejnych ustawach budżetowych. Z punktu widzenia zaś interesów fiskusa monopole, jak to ujmuje jedna z bardziej współczesnych definicji, pozwalały na uzyskanie wpływów ze sprzedaży wyrobów monopolowych po cenach wyższych od cen produkcji, ponieważ wyrobom tym nie zagraża konkurencja na rynku*.
Instytucja monopolu skarbowego stała się w sposób prawie nieomylny trwałym elementem budowanego w pierwszych latach niepodległości systemu danin publicznych Rzeczypospolitej. Tradycje monopolowe monarchii austro-wegierskiej, niewiarygodnie wręcz wydajny rosyjski monopol wódczany, ale również wcześniejsze, wywodzące się jeszcze z czasów przedrozbiorowych próby naśladowania merkantylistycznych rozwiązań monopolowych podejmowane w okresie reform skarbowych lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XVIII wieku od pierwszych dni niepodległości odciskały swój ślad na kreowaniu nowego ustroju podatkowego. Ostatecznie w jego skład weszło pięć uprawnień monopolowych państwa obejmujących takie artykuły, jak tytoń, spirytus, sól, zapałki i loterię. (…)
Od połowy lat dwudziestych monopole regularnie przynosiły (…) Skarbowi około 1/3 wszystkich przychodów podatkowych, co przekreślało niemalże jakiekolwiek próby podważenia ich racji bytu w systemie fiskalnym. W latach Wielkiego Kryzysu stały się zaś najważniejszym spośród wszystkich źródeł podatkowych corocznie gwarantując określony i stosunkowo wysoki kontyngent wpływów do budżetu”*.
