strona główna niezbędnik słownik

Przedawnienie to instytucja prawna, która określa skutki prawne będące następstwem niewykonywania uprawnień przez czas określony w ustawie*. W przedawnieniu można zatem wyróżnić:

1. skutek prawny, który
2. jest następstwem niewykonywania uprawnień.

Skutkiem prawnym przedawnienia jest niemożność realizacji, po upływie okresu przedawnienia, uprawnień materialnoprawnych wierzyciela. Taka sytuacja powstaje wskutek niewykonywania czynności, do których jest się uprawnionym lub zobowiązanym przez obowiązujące prawo, przez czas określony w ustawie. Sam upływ czasu nie konstytuuje przedawnienia w sensie materialnym. Musi mu towarzyszyć niewykonywanie uprawnień. 
W polskim systemie prawa podatkowego pojęcie przedawnienia nawiązuje do tzw. sposobów powstawania zobowiązań (jest to koncepcja, według której zobowiązania podatkowe powstają z mocy prawa albo na skutek doręczenia decyzji organu podatkowego). Analogicznie w przepisach przyjęto, że przedawnienie zależy od tego, czy mamy do czynienia z zobowiązaniem powstającym z mocy prawa, czy z zobowiązaniem powstającym z mocy decyzji*. W rezultacie można wskazać, w drodze porównania regulacji przyjętych w art. 68 oraz 70 OrdPU, różne typy przedawnienia. W odniesieniu do pierwszego z tych przepisów mówi się o przedawnieniu polegającym na niepowstawaniu zobowiązań (niekiedy o przedawnieniu obowiązku podatkowego), a w drugim – o przedawnieniu zobowiązania wirtualnego (niekiedy o przedawnieniu zaległości podatkowej). Regulacja ta i stojące za nią uzasadnienie nie są jednak prawidłowe. Nie odpowiadają bowiem uprawnieniom i obowiązkom jakie istnieją i są znoszone wskutek upływu terminu przedawnienia.  
Ponadto, problemu przedawnienia nie można zawęzić tylko do przepisów rozdziału ósmego Ordynacji podatkowej noszącego tytuł „Przedawnienie” (art. 68 – 71 OrdPU). Jeżeli przedawnienie określa skutki prawne będące następstwem niewykonywania uprawnień przez czas w ustawie określony, to funkcję ograniczenia tych uprawnień realizują także przepisy o procedurze postępowania. Ustawodawca wykorzystuje bowiem także konstrukcję ograniczenia w czasie, prawa wszczęcia postępowania (art. 256 § 1 OrdPU), zamknięcia drogi do wszczęcia postępowania (art. 79 § 2 OrdPU) czy też do zwrotu nadpłaty (art. 80 § 1 OrdPU).
Nazwą „przedawnienie obowiązku podatkowego” określana bywa instytucja uregulowana w art. 68 OrdPU*. Art. 68 § 1 OrdPU stanowi bowiem, iż „zobowiązanie podatkowe, o którym mowa w art. 21 § 1 pkt 2, nie powstaje, jeżeli decyzja ustalająca to zobowiązanie została doręczona po upływie 3 lat, licząc od końca roku kalendarzowego, w którym powstał obowiązek podatkowy. Przepis ten, mimo swojej dziwnej stylistyki, która nawiązuje do sposobów powstawania zobowiązań, normuje w istocie przedawnienie prawa wymiaru przez wydanie decyzji. Nie ma on zastosowania do samowymiaru. Stosuje się go wyłącznie do przedawnienia obowiązków wymiarowych podatników z jednej strony i uprawnień do wymiaru decyzją przez organy podatkowe z drugiej. W przeciwieństwie do przedawnienia prawa wykonania i wtórnego wymiaru zobowiązania, przedawnienie to nie ma zastosowania do płatników ani inkasentów”*.
W art. 68 § 1 OrdPU i dalszych przepisach o przedawnieniu wymiaru stosuje się zwrot o „niepowstawaniu” zobowiązania, „jeżeli decyzja została wydana po upływie okresu przedawnienia. Postanowienie takie jest prawniczo błędne. Materialny stosunek prawny obowiązku podatkowego powstaje bowiem zawsze samoistnie przed wydaniem decyzji. Zobowiązanie przez decyzję powstać nie może, bo już powstało wcześniej jako obowiązek podatkowy. Zobowiązanie przez decyzję nie powstaje, lecz jest wymierzane według wzorca stosunku podatkowego, który powstał wcześniej jako obowiązek podatkowy1. Jeśli decyzja zostanie wydana po upływie 3 lat, o których mówi przepis, to nie oznacza to, że nie jest ona ważna. Mimo że przepis deklaruje niepowstawanie zobowiązania, organy podatkowe nie muszą odstąpić od egzekwowania zobowiązania. Aby ustalić swoje prawo przedawnienia, podatnik musi się odwołać od decyzji i organ podatkowy powinien orzec – stosownie do treści art. 68 § 1 OrdPU – o niepowstaniu zobowiązania z powodu upływu okresu przedawnienia. Zatem to procedura wymiarowa ma decydujące znaczenie dla ustalenia uprawnień podatnika, a nie pusta jurydycznie deklaracja o niepowstawaniu zobowiązania. Powołanie się na ten przepis bez odwołania się od decyzji nie spowoduje uchylenia powinności wynikającej z decyzji. Decyzja jest bowiem nadal ważna, choć przepis deklaruje niepowstanie zobowiązania”*.
Z kolei przepis art. 68 § 2 OrdPU reguluje sytuacje, w których:

• podatnik nie złożył deklaracji w terminie przewidzianym w przepisach prawa podatkowego oraz
• podatnik w złożonej deklaracji nie ujawnił wszystkich danych niezbędnych do ustalenia wysokości zobowiązania podatkowego.

Przepis art. 68 § 2 OrdPU ma zastosowanie „w podatku rolnym i leśnym oraz w podatku od nieruchomości osób fizycznych, a także w podatku od spadków i darowizn. Organ podatkowy wydaje w przypadku tych zobowiązań obligatoryjnie decyzję wymiarową. Powinna ona jednak być poprzedzona złożeniem informacji (podatek rolny i leśny), wykazu (podatek od nieruchomości) lub zeznania (podatek od spadków i darowizn). Niezłożenie w ogóle albo złożenie nieprawidłowej deklaracji podatkowej nie wywołuje skutków materialnoprawnych w zakresie odsetek za zwłokę, bo zobowiązanie nie jest jeszcze wymagalne, a od złożenia deklaracji nie płynie termin płatności. Pojawia się on zasadniczo po 14 dniach od dnia wydania decyzji. Jednak brak albo nieprawidłowość deklaracji wywołuje ten skutek, że wydłuża się okres przedawnienia prawa wymiaru zobowiązania. O ile w przypadku, gdy deklaracja jest prawidłowa okres ten wynosi 3 lata (art. 68 § 1 OrdPU), o tyle w przypadku braku albo nieprawidłowości deklaracji organ podatkowy może wydać decyzję w ciągu 5 lat (art. 68 § 2 OrdPU)”*.


Opracowane na podstawie:

Dzwonkowski H. (red.), Prawo podatkowe, Warszawa 2010, s. 159, 161.
Dzwonkowski H., Powstawanie obowiązku podatkowego i przedawnienie wymiaru zobowiązania, Prawo i Podatki 2009, Nr 8, s. 19.

Dzwonkowski H.: Ordynacja podatkowa, wyd. III, C.H.Beck, Warszawa 2011, s. 590, 612.